فضای مجازی و شیوه جلوگیری آسیب آن بر کودکان/ در دنیای امروز، ما با پیچیدگیها و جستارهای خاصی در حوزه ارتباطات مواجه هستیم. اینترنت، ماهواره، رادیو، تلویزیون و دیگر تکنولوژیهای نوین، همگی، تنها بخشی از این پیچیدگیها است.[1] در عصر ارتباطات، فناوری های ارتباطی روزبه روز از نظر کمّی و کیفی گسترش می یابند که در نتیجه آن، ارتباطات میان فردی و جمعی با سهولت بیشتری امکانپذیر شده است. امروزه حدود ۳۰ درصد از زمان بیداری انسان با رسانه ها به عنوان فعالیتی انحصاری صرف می شود و در ۳۹ درصد دیگر نیز استفاده از رسانه ها در کنار سایر فعالیتها قرار دارد. این محاسبه نشان می دهد به طور میانگین افراد حدود ۷۰ درصد زمان یک روزشان را به استفاده از رسانه مشغول‌اند، در مقابل، کمتر از ۳۱ درصد از زمان، صرف کارهای دیگر[2] می کنند.
يكى از رسانه هاى نوين كه جايگاه ويژهاى در جوامع توسعه يافته و در حال توسعه دارد، اينترنت است. اينترنت با دربرداشتن طيف متنوعى از رسانه هاى مجازى، مانند شبكه هاى اجتماعى، چت، ايميل و…، امكان ايجاد گونه هاى گوناگونى از كنش هاى ارتباطى را فراهم آورده است.
ما در حال حاضر پس از عبور از عصر اطلاعات و ارتباطات وارد دنیای و فضای مجازی شدهایم، دنیایی رنگارنگ با حجم اطلاعات وسیع که برخی از آنها مفید بوده و برخی دیگر نه تنها بی معنا و بی محتواست بلکه آسیب زا نیز است و کودکان و نوجوانان بیشتر از سایر افراد جامعه مستعد آسیب‌پذیری هستند، زیرا آنان از زمانی که چشم باز کرده‌اند دنیای مجازی را به عنوان بخشی از طبیعت زندگی ملاحظه کرده‌اند و رسانه، اینترنت و دنیای مجازی را خارج از زندگی روزمره نمی‌دانند؛ زیرا فضای مجازی برای بزرگسالان دنیایی جدید است و آنان در برخورد با این محیط محتاطانه عمل می‌کنند تا کودکان و نوجوانان. هدف از پژوهش ارائه راهکارهایی برای پیشگیری از آسیب‌های فضای مجازی بر روی کودکان و نوجوانان است.
۱. آسیبها
یکی از فیلسوفان اخلاق که در حوزه فناوری اطلاعات فعالیت داشته در مورد فضای مجازی و ارتباط کودکان و نوجوانان با آن و آسیب‌های پیش رویشان می‌گوید: «مکانی را در نظر بگیرید که عابران هیچ ردپایی از خود برجای نمی‌گذارند. در آنجا می‌توان چیزی را بارها و بارها دزدید؛ در حالی که آن چیز هنوز در دست صاحب اصلی‌اش است. در آنجا تجارتی صورت می‌گیرد که تاکنون نامی از آن نشنیده‌اید و آنچه در این تجارت مبادله می‌شود، اطلاعات تاریخی محرمانه یا خصوصی شماست. در آنجا بچه‌ها با اینکه در خانه نیستند، ولی احساس می‌کنند نزد والدین خویش‌اند. در آنجا تمام امور فیزیکی عینیت خویش را از دست داده و تبدیل به اموری الکترونیکی و ذهنی شده‌اند و خلاصه جایی که همه کس به همان اندازه مجازی است که سایه‌ها در تمثیل غار افلاطون».[3]
افلاطون فیلسوف یونانی نظر داشت انسان‌ها را در درون غاری تصور می‌کردکه از رؤیت خورشید حقیقت بازمانده است و تنها انسان درون غار سایه‌هایی از امور حقیقی را مشاهده می‌کرد که درون غار می‌افتاد و آن را امور حقیقی می‌پنداشت. امروزه فضای مجازی چنین محیطی را به وجود آورده و هویت‌های مجازی شکل گرفته و به صورت سایه‌وار بدون آنکه حقیقت‌شان معلوم باشد رو به گسترش است و ذهن و فکر کودکان و نوجوانان را به آن مسیری که می‌خواهد هدایت می‌کند و هویت آنها را بر اساس خواسته‌های خود شکل می‌دهند.
امروز اشخاص با هویت‌های مجازی در فضای الکترونیکی ظاهر شده، با یکدیگر به گفت‌وگو می‌پردازند. با هم قول و قرار گذاشته و شاید ندانند که ممکن است با کسی سخن می‌گویند که کاملاً هویتی جدای از آنچه بروز داده، دارند. این، یک هویت مجازی است؛ هویتی که کاربردهای خاص خود را در محیط الکترونیک دارد و می‌تواند کارآمدی مخصوص خویش را نیز داشته باشد. این هویت مجازی گاهی می‌تواند در پی اهداف شوم و ناصواب باشد؛ آن نوجوانی که گمان می‌کند دوستی در آن سوی دنیا برای خود برگزیده است؛ اما چندی بعد روشن شود که این دوست، فردی در خیابان پایینی شهر خودشان باشد![4]
البته فرض دیگری را هم می‌توان متصور شد که گاه این هویت مجازی می‌تواند در پی اهداف ارزشمند پدید آید. چنانچه حضرت علی علیهالسلام زمانی که به مستمندان اطراف شهر کوفه می‌رفتند روی خود را پوشانده و هویتشان را مخفی نگه می‌داشتند. این مورد بیانگر آن است که اخفای هویت از نگاه اسلام، گاهی امری ارزشمند به شمار می‌رود. امروزه فضای مجازی این امکان را به طور بسیار قطعی‌تری در اختیار ما قرار داده است.
۲. راهکارها
راهکارهایی که برای پیشگیری از آسیب‌های فضای مجازی بخصوص برای کودکان و نوجوانان ارائه می‌شود بیشتر در قالب محیط خانواده بوده و به صورت زیر عنوان می‌شود:
2-1. مدیریت فضای مجازی در خانواده
پدیدة اینترنت شمشیری دولبه است که هم فرصت می‌آفریند و هم تهدید می‌کند، هم سازنده است هم تخریب‌کننده، هم توسعه دهندة ذهن است و هم اسیرکننده آن؛ بنابراین مفید یا مضر بودن آن به ظرفیت فکری و قابلیت تصمیم‌گیری و مدیریتی افرادی که از آن استفاده می کنند دارد. البته شبکه های اجتماعی، آنچنان سریع وارد زندگی بعضی از ماها شده است که آنچنان که باید و شاید، فرصت کافی برای همگام‌سازی خود با اینترنت را نداشته‌ایم. در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که در این فضای پیچیده که خواسته و ناخواسته وارد فرهنگ ما شده و بر ذهن و رفتار نسل جدید تأثیر می‌گذارد و خانواده را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، وظایف خانواده‌ها در مدیریت صحیح پدیده چیست؟
برای پاسخ به این سؤال سه دیدگاه مطرح شده است:
دیدگاه اول معتقد است زندگی در فضای مجازی امری «اجتناب ناپذیر» است.
کودک و نوجوان خواه یا ناخواه به این فضا ورود می‌کند و در زندگی با آن، به توانمندی‌های لازم بر مبنای آزمون و خطا دست خواهند یافت و لزومی به حضور و دخالت والدین ندارند.
نظر دوم مبتنی بر «محدودسازی» است که با منع و سرکوب همراه است.
این دیدگاه به خانواده هایی تعلق دارد که از برخورد واقع بینانه با پدیدة اینترنت سرباز می زند و با سخت گیری و سرکوب، خواهان پیشگیری از ورود این پدیده به خانه های خود هستند؛ اما این روش دیری نمی‌یابد که کارکرد خود را از دست خواهد داد و فرزندان را به این پدیده حریص‌تر خواهد کرد. چه با استفاده از اینترنت آشناشویم و چه نباشیم، کودکان و نوجوانان در بیرون از خانه به اینترنت دستری خواهندداشت؛ زیرا توسعة اینترنت در مراکز آموزشی و فرهنگی پرتوان‌تر از آن است که بازدارنده‌های فیزیکی و محدودیت‌های مکانیکی بتوانند در برابر این جریان شتابنده و فزاینده ایستادگی کنند.
سوم و دیدگاه آخر «مصونیت‌بخشی و توانمندسازی» است که با هدایت و مدیریت همرا است.
در این دیدگاه، به راهبرد «کنار آمدن»، «سازگار شدن»، «برخورد واقع‌بینانه و عاقلانه» با این پدیده، در قالب آموزش روش‌ها و مهارت‌های لازم در استفاده از اینترنت و ایجاد آمادگی و ارتقای ظرفیت‌شناختی در افراد توجه می‌شود. هر چند راهبرد محدودیت نیز برای برخی از کودکان و نوجوانان که فاقد «خود رهبری» در چگونگی استفاده از اینترنت هستند، ممکن است کارایی موقت داشته باشد، بیش از همه باید کودکان و نوجوانان را با سازوکارهای «کنترل درونی» برای پیشگیری از آثار سوء استفاده از اینترنت مجهز کرد.[5]
2-2. مصرف هوشمندانه
فضای مجازی دنیایی است سرشار از انواع محصولات فرهنگی و رسانهای. گویی انبوهی از خوراک‌های متنوع، متعدد و متفاوت پیش چشم شما قرار گرفته است. لازم است در چنین شرایطی دستورالعملی برای تغذیة سالم وجود داشته باشد. در جهت استفاده از فضای مجازی لازم است تغذیة فکر، روح و روان برای فرد ارائه شود. برای این منظور می‌توان رسانه‌ها و فضای مجازی را هم به انواع مختلفی تقسیم کرد:
- رسانه‌هایی که استفاده از آنها به طور معمول و در حد اعتدال مناسب است؛ رسانه‌هایی که استفاده از آنها لازم است محدود و کم شود.
- آن رسانه‌هایی که باید از آنها اجتناب کرد.[6]
مشارکت فعال با فرزندان در فضای مجازی
چنین احساس می‌شود که د برابر نسل جدید، یعنی فرزندانمان که نیمی از زندگی خود را در فضای مجازی می‌گذرانند، عقب نشسته‌ایم. در مواقعی از شناختن و آشنان شدن با تمام شکل‌های جدید ارتباط کناره‌گیری کرده‌ایم؛ جهان پیام و شبکه‌های اجتماعی را نمی‌شناسیم و برای ارزیابی خطرهای آن و برای توصیه کردن به فرزندانمان درباره مفید بودن آن یا مشخص کردن حدود منطقی برای استفاه از آن تلاش نکرده‌ایم. بهتر است با فضای فکری کودک و نوجوان خود آشنا شده و به صورت درست و منطقی در جهت کمک به آنها برآمد.
فضای مجازی محیطی است که به نوجوان کمک می‌کند تا استقلال فردی پیدا کند.
جهان اجتماعی مخصوص خود را داشته باشد؛ اما به این معنا نیست که ما خود را درگیر فعالیت‌های فرزندانمان در فضای مجازی نکنیم. منظور از درگیر شدن والدین فقط دفع مزاحمت‌ها نیست، بلکه هدف با هم بودن در بهره‌مندی از امکانات فضای مجازی نیز هست.
گر چه فرزندانمان از طریق اینترنت می‌کوشند موقعیت خودشان را به عنوان افرادی جدا و منحصر به فرد در جهان اجتماعی تثیبت کنند. این موضوع بدان معنا نیست که ما والدین نمی‌بایست مشارکتی در این امر داشته باشیم؛ بلکه کاملاً برعکس، برای هدایت آنان و پیشگیری از دردسر باید بر آنان نظارت کنیم. فضای مجازی می‌تواند راه مناسبی برای تفریح ما به عنوان والد و فرزند در کنار هم و برای شناختن یکدیگر باشد. درباره چگونگی حضور فرزندمان در فضای مجازی نمی‌توانیم از پدر و مادر بودن خود استعفا دهیم.[7]
نویسنده: طاهره غلامی
ویرایشگر: رقیه زارع
منابع
[1] . رستمی، آیین مسجد، ص 24.
[2] . نشریه معرفت، «فرصت‌ها و چالش‌های رسانه‌های سایبری در پیامرسانی دینی»، ج ۱، ص ۱۹۸.
[3] . شهریاری، جستاری در فضای مجازی، ص 232.
[4] . همان، ص 233.
[5] . شرودر، پرسشهای سواد رسانهای و خانواده، ص 19.
[6] . احمدی، سواد رسانهای، ص 89؛ شهریاری، جستاری در فضای مجازی، ص 95.
[7] . نصیری، سواد رسانهای و والدگری رسانهای در فضای مجازی، ص 100.
